یک ابزار کارآمد اقتصاد اسلامی

بررسی تجربه مالزی در باز کردن راه «سکوت» در اقتصاد جهانی:
یک ابزار کارآمد اقتصاد اسلامی

نقش روبه رشد تامین مالی اسلامی در بسیج منابع و جهت دهی آنها به سمت سرمایه گذاری مولد در ورای مرزها، مدیون تخصیص کارامدتر سرمایه ها بین کشورها و نیز تسهیلات تجارت و سرمایه گذاری در مقیاس بین المللی است. متنوع تر شدن ریسک ها نیز به همین ایجاد ثبات مالی در عرصه بین الملل مربوط می شود. پیشرفت های اخیر در تامین مالی به شیوه اسلامی با اهمیت روزافزون بازار سکوک و تبدیل آن به یکی از مؤلفه های روزبه روز مهم تر در نظام تامین مالی اسلامی ارتباط داشته است. پنج گرایش عمده که رابطه ای مهم با توسعه بازار جهانی سکوک در سال های آینده دارند از این قرار هستند:
    اول آنکه در حال حاضر بازار اوراق بهادار، در تامین نیازهای مالی هر دو بخش خصوصی و عمومی در نظام اقتصادی نوظهور و مبتنی بر بازار، نقش اصلی را ایفا می کند. این واقعیت، به خصوص درباره خاورمیانه و آسیا صادق است که در زمره مناطقی با سریع ترین رشد اقتصادی در جهان به حساب می آیند. به دنبال خصوصی سازی و پیاده سازی طرح های زیربنایی، بخش خصوصی نیز به منابع مالی نیاز پیدا می کند. توسعه بازار اوراق بهادار اسلامی یعنی بازار سکوک می تواند فرصت هایی را برای شرکت های خصوصی، کارگزاری های دولتی، شرکت های چندملیتی و مؤسسات توسعه ای چندملیتی فراهم کند تا از این طریق و با انتشار سکوک، نیازهای مالی خود را برآورده سازند. بازار سکوک علاوه بر این همچون فرصتی مناسب، به کامل شدن بازار متعارف اوراق بهادار در ارتقای کارایی و تاثیرگذاری برای بسیج و تخصیص منابع در نظام مالی داخلی و نیز بین المللی کمک می کند. 
    

دوم آنکه اگرچه هم اکنون از طرف شرکت ها، حکومت ها و شرکت های چندملیتی اشتیاق روزافزونی به انتشار سکوک دیده می شود ولی باز هم تقاضا برای این اوراق بسیار بیش از عرضه آنها است. امروزه حجم بازار جهانی سکوک، بیش از 50 میلیارد دلار تخمین زده می شود. با اینکه چنین عددی در قیاس با هنجارهای اقتصادی جهانی کوچک به نظر می رسد اما بازار سکوک با رشدی خیره کننده در حال بزرگ شدن است و در این چند سال با میانگین رشد 40 درصد در سال به پیش رفته است.
    تقاضای هنگفت برای سکوک، به خاطر مازاد پس انداز و ذخایر پولی در خاورمیانه و آسیا نیز تشدید شده است. این تقاضای فراوان از طرفی هم به دلیل افزایش نقدینگی در نظام مالی بین المللی و جست وجوی بازده بیشتر و تنوع بیشتر در حوزه مخاطرات تقویت شده است. از زمان انتشار اولین دسته اوراق جهانی سکوک توسط حکومت مالزی در سال 2002، حکومت های دیگری همچون امارات متحده عربی، قطر، بحرین و پاکستان نیز به انتشار سکوک دست زده اند. تعداد روزافزونی از مؤسسات چندجانبه نیز به منظور تامین مالی طرح های توسعه ای خود به انتشار سکوک روی آورده اند. علاوه بر این مؤسسات حکومتی و شرکت های خصوصی نیز بازار سکوک را مکان مناسبی برای تامین مالی تشخیص داده اند.
    سوم اینکه تعداد زیادی از فعالان جهانی از قبیل بانک های سرمایه گذاری، بانک های اسلامی و بنگاه های خرید و فروش اوراق بهادار به نشر سکوک در بازارهای مالی بین المللی مشغول شده اند. بانک های غربی فراوانی نیز با ارائه خدمات مالی اسلامی از فرصت های مذکور بهره برداری کرده و محصولات و خدماتی مطابق با خواست مشتریان مسلمان خود عرضه می کنند.
    چهارم آنکه مراکز مالی شناخته شده بین المللی هم علاقه خود را به ایفای نقش فعال در تسریع شکل گیری و توسعه بازار سکوک نشان داده و در این راستا به وضع و تصویب قوانین مناسب پرداخته اند. این نوآوری ها نویدبخش توسعه بازار سکوک است.
    اما گرایش آخر همان ادامه تحول الگوهای قانونگذاری و نظارت است. در دهه گذشته در زمینه نگرش به مقررات و نظارت، حرکت های جهانی مهمی در بسیاری از کشورها انجام شده است. علاوه بر این هماهنگ شدن معیارها و اقدامات در این حوزه نیز موضوع مهمی به شمار می رود. تشکیل یا تاسیس سازمان هایی همچون هیات خدمات مالی اسلامی (IIFSB) و سازمان حسابداری و حسابرسی مؤسسات مالی اسلامی (AAOIFI) که به وضع معیارهای بین المللی می پردازند، به تدوین معیارهای حسابرسی و پیشگیرانه ای منجر شده است که نه تنها فرایند هماهنگ شدن را تسهیل کرده بلکه به تقویت نظام مالی اسلامی نیز کمک کرده اند. هیات خدمات مالی اسلامی به طور کامل نحوه رفتار پیشگیرانه برای سرمایه گذاری در سکوک از سوی مؤسسات مالی اسلامی را مشخص کرده و معیارهای کفایت سرمایه در این زمینه را تصریح کرده است.
    توانایی مالزی در بازار سکوک
    توسعه بازار سکوک در مالزی با توفیق فراوان همراه بوده است. این کشور در سال 2007 حدود دوسوم از بازار سکوک یعنی در حدود 47 میلیارد دلار از این بازار را در اختیار داشت. مالزی نه تنها از لحاظ حجم سکوک بلکه از نظر تعداد انتشار این اوراق نیز بزرگ ترین سهم را دارد.
    مالزی برای توسعه بازار سکوک، از طریق فراهم کردن یک چارچوب کامل برای نشر و معامله این اوراق، شرایط بسیار مناسبی ایجاد کرده است که از طریق چهار مؤلفه حمایت می شود. ابزارهای مالی بسیار متنوع، زیربناهای حقوقی و قانونگذارانه حساب شده، چارچوب شایسته مدیریت شرعی و عرضه هوشمندانه. این مؤلفه ها همچنین از طریق نظام جامع مالی اسلامی مالزی بیشتر تقویت می شوند که همه اجزای یک نظام مالی از جمله بانکداری اسلامی، تکافل، پول اسلامی و بازارهای سرمایه ای پیشرفته را در خود جای داده است. بخش های مختلف نظام مالی اسلامی نه تنها انتشار و توزیع اوراق را آسان می کنند بلکه از طریق ایجاد مبانی سرمایه گذاری متنوع، تقاضای مطمئنی را نیز پدید می آورند.
    در بازار سکوک مالزی ابزارهای اسلامی متنوعی وجود دارد که از میان آنها می توان به تعویض ارزها و قراردادهای سلف اشاره کرد. این قراردادها موجب آسان شدن داد و ستد تامینی و سایر روش های مدیریت مخاطرات می شوند. این بازار از پشتوانه قوانین و مقررات مناسب، حضور جمعی از متخصصان جهانی و داخلی و نیز کارشناسان حقوقی و حسابرسی بهره مند است که مشاوره حقوقی و مالیاتی و علاوه بر آن مستندسازی انتشار و معامله اوراق را به خوبی انجام می دهند.
    مالزیایی ها قصد دارند با شناساندن کشور خود به عنوان مرکز مالی بین المللی اسلامی (MIFC)، مالزی را به مرکز تولید، توزیع و معامله سکوک تبدیل کنند تا از این طریق انگیزه ای برای شکل گیری یک بازار روبه رشد، پویا و پیشرفته برای اوراق بهادار در مالزی و نیز در آسیا به وجود آید. این اقدامات باعث خواهد شد که به خاطر برقراری پیوندهایی با سرمایه گذاران و ناشران بین المللی اوراق بهادار، ابعاد بین المللی بازار سکوک در مالزی باز هم تقویت گردد. مالزی برای تقویت ریشه ها و گسترش حوزه بازارهای اوراق بهادار و سکوک خود، قوانین مدیریت ارز های خارجی را آزادانه تر تنظیم کرده است تا مؤسسات مالی چندمنظوره، شرکت های چندملیتی و سایر شرکت های ملی بتوانند ابزارهای مالی خود را در بازار سرمایه این کشور هم با استفاده از رینگیت (واحد پول مالزی) و هم با ارزهای دیگر به کار بگیرند.
    مالزی زیربناهای مالی و قواعد تسهیل کننده ای را نیز به وجود آورده است که در شناسایی قیمت مؤثر و کاهش زمان معامله نقش دارند تا به این ترتیب آن کشور محلی مناسب برای انتشار و معامله سکوک باشد. چارچوب کارامد حقوقی، مقرراتی و شرعی موجود در نظام مالی مالزی از طریق زیربناهای مالی پشتیبان آن از قبیل نظام تسویه و نظام اطلاعاتی اوراق بهادار موردحمایت قرار می گیرد.
    به منظور آسان شدن فرایند کارامد انتشار سکوک در مالزی، یک مرکز تک مرحله ای مالی بین المللی اسلامی به عنوان واسطه تماس تک مرحله ای در فرایند انتشار سکوک در حال تاسیس است. برای تقویت هرچه بیشتر این فرایند، هیچ گونه محدودیتی برای توانایی استفاده از خدمات ارزیابی بین المللی، برای توانایی داد و ستد تامینی و هیچ محدودیتی بر سر راه تعویض عواید اوراق با ارزهای خارجی وضع نشده است.
    برای کاهش هزینه انتشار سکوک نیز تمهیدات حقوقی و قانونی ویژه این اوراق درنظر گرفته شده است. سود اوراق و سود سهام دریافت شده توسط سرمایه گذاران غیرخارجی که از محل نگهداری ابزارهای اسلامی منتشر شده در مالزی به رینگیت یا ارزهای خارجی حاصل شده باشد، از مالیات بر درآمد معاف است. ابزارهای اهداف ویژه (SPV) که برای اهداف تامین مالی اسلامی از طریق بازار سرمایه اسلامی به کار می روند، مشمول دستورالعمل های اداری قانون سال 1967 در مورد مالیات بر درآمد نمی شود. علاوه بر این شرکت هایی که به استفاده از این ابزارها می پردازند به هنگام انتشار اوراق بهادار اسلامی که با این ابزارها کار می کنند از تخفیف مالیاتی در هزینه انتشار بهره مند می شوند. هزینه انتشار کلیه اوراق بهادار اسلامی نیز که به تصویب شورای اوراق بهادار اسلامی رسیده باشد، مشمول تخفیف مالیاتی است. همه ابزارهای مالی مرتبط با اوراق بهادار اسلامی نیز که تحت ضوابط مرکز مالی بین المللی اسلامی عمل کنند، به مدت 10 سال از هزینه تمبر معاف خواهند بود.
    مالزی علاوه بر این شرایط معامله هرچه آسان تر اوراق قرضه را از طریق نظام الکترونیکی فوری انتقال منابع مالی و اوراق بهادار (RENTAS)، نظام کاملاً خودکار انتشار و خرید (FAST) و نظام اطلاع رسانی و انتشار اوراق بهادار (BIDS) فراهم کرده است تا پابه پای بازارهای پیشرفته دنیا شفافیت پس از معامله و نقدینگی بازار را به پیش ببرد. مالزی نظام پرداخت مشترکی با مقامات هنگ کنگ برحسب دلار به وجود آورده که اوراق بهادار حکومت مالزی می تواند از طریق آن مبادله شود.
    مالزی اوضاع مناسبی را نیز برای نوآوری در این حوزه فراهم کرده است و با راه اندازی سکوک، از سال 2006، مضاربه، مشارکت و اجاره را نیز به کمک طرح های سکوک درآورده است. این طرح ها با انتشار سکوک مشارکتی قابل معامله از سوی خزانه داری مالزی که اولین انتشار از این نوع در جهان بوده است به نقطه عطف خود رسیدند. سکوک مذکور واجد تمام مشخصه های متعارف و معاملاتی اوراق بهادار معمولی هستند.
    هم اکنون در مؤسسات مالی اسلامی مالزی 9000 نفر از کارشناسان مشغول به کار هستند و متخصصان داخلی و خارجی دیگری نیز آنان را یاری می کنند. وجود این متخصصان می تواند ایجاد محصولات و خدمات ابتکاری و نیز تنوع بخشیدن به مخاطرات را تضمین کند.
    واکنش های خوش بینانه ای از سوی مؤسسات مالی محلی و خارجی به منظور تاسیس بانک بین المللی اسلامی، کارگزاری بین المللی تکافل و نهادهای مشابه در مالزی ابراز شده است تا از این طریق در تامین مالی اسلامی و سود نهفته در آن مشارکت شود. تا به امروز هیات مؤسسه مالی بین المللی موافقت خود را برای تاسیس واحدهای ارزی بین المللی در مالزی اعلام کرده اند. آن دسته از بانک های تجاری و بانک های سرمایه گذاری که در چارچوب قانون مصوب 1989 در مورد مؤسسات مالی و بانکی کار کنند می توانند واحدهای ارزی بین المللی را در مالزی و مطابق با نظم بانکداری اسلامی تاسیس نمایند.
    برای آن که تاسیس مؤسسات مالی خارجی در این حوزه تسهیل شود، دولت مالزی یک "مسیر اجرای سبز" برای دریافت درخواست های مهاجران و اتباع خارجی به منظور اشتغال بلندمدت ایشان و صدور ویزاهای چند کشوری را در نظر گرفته است. علاوه بر این کمیته سرمایه گذاری خارجی مالزی قوانین خود را به گونه ای سهل گیرانه تنظیم کرده است تا این مؤسسات بتوانند 100 درصد مالکیت سهام یا اوراق بهادار را از آن خود کنند.
    با توجه به رشد بی نظیر بازار سکوک، در سال های آینده باید منتظر اخبار بیشتری درباره اوراق بهادار اسلامی باشیم.
    1 - برگرفته از سخنرانی دکتر زتی اختر عزیز با این عنوان:
    M“Malasia’s Experience in Strengthening its Market for Global Sukuk Activities”، 13 August 2007
    

برگرفته از سایت: هفته نامه آتیه