ضمانت

واژه (ضمان ) در فقه به دو معنا به کار مى رود:
1 (تعهد و برعهده گرفتن )، که این ضمان در حقیقت جنبه اختیارى دارد و در فقه به عنوان عقدى مستقل مطرح است .
2 (تاوان و غرامت دادن )، که جنبه قهرى دارد  و شامل عقد خاصى نمى شود و بیشتر در جایى مطرح است که حق کسى از روى تقصیر ضایع شده باشد. 
ضمان به معناى (تعهد) بر دو گونه است :
الف (ضمانت در نفس )، که در فقه آن را (کفالت ) گویند؛ مثل این که شخص متعهد شود که دیگرى را در وقتى معیّن یا هر وقت صاحب حق بخواهد، احضار کند.
ب (ضمانت در مال ) و آن نیز دو صورت دارد:
1 (حواله ) و آن جایى است که کسى طلبکار خود را به شخص سوّمى ، که خود از او طلب دارد، ارجاع دهد و آن شخص بپذیرد.
2 (ضمان خاص ) و مصطلح ، و آن جایى است که ضامن ، به شخصى که مورد ضمانت قرار مى گیرد، بدهى ندارد، ولى با این حال ، بدهى او را برعهده گیرد. 
مقصود ما از (ضمانت )، در این درس ، صورت اخیر ضمان خاص است که به (ضمان عقدى ) نیز شهرت دارد.

      تعریف ضمانت

(ضمانت )، تعهد کردن مالى است که بر عهده شخصى نسبت به شخص دیگر ثابت شده باشد.
تحقق قرارداد ضمانت ، به ایجاب ضامن و قبول صاحب حق ، نیاز دارد، ولى قبول مدیون ، لازم نیست و هر لفظى که از نظر عرف چنین تعهدى را برساند و بر رضایت دلالت کند، کافى است .
فایده ضمانت ، نقل مال از ذمّه مدیون به ذمّه ضامن است به گونه اى که دَین از مدیون ساقط و بر عهده ضامن مستقر مى گردد.

      شرایط ضمانت

شرایط عمومى ضمانت این است که ضامن و صاحب حق ، هر دو، بالغ ، عاقل ، رشید و صاحب اختیار باشند.  افزون بر این ، شرایطى دیگر نیز در ضمانت مطرح است که فقدان آن موجب بطلان ضمانت خواهد شد. این شرایط عبارتند از:
1 تنجیز (قطعیّت ): ضامن باید قاطعانه و بدون هیچ تعلیق و قید و شرطى ، ضمانت را بپذیرد. اگر ضمانت را بر امرى معلّق کند، مثلاً بگوید: (من ضامن هستم ، اگر پدرم اجازه دهد.) یا (اگر مدیون ، تا فلان مدّت پرداخت نکند) و یا (اگر اصلاً پرداخت نکرد) و... چنین ضمانتى باطل است . 
2 ثابت بودن دَین : در حال ضمانت ، دَین باید بر گردن بدهکار ثابت باشد. خواه این ثبوت به صورت مستقر باشد؛ مانند قرضى که گرفته است ، و یا متزلزل باشد؛ همانند معامله بیع خیارى که خریدار و فروشنده در آن ، از حق فسخ معامله برخوردارند. در هر دو مورد مستقر و متزلزل دَین برعهده مدیون ثابت است . ولى اگر بخواهد در آینده قرض بگیرد و یا به شکلى زیر دَین برود، ضمانت چنین دَینى به دلیل عدم ثبوت آن صحیح نیست . پس ، اگر ضامن بگوید: (به فلان شخص قرضى بده یا به صورت نسیه چیزى بفروش ، من ضامن هستم )، این ضمانت صحیح نیست . 
3 تعیین : در ضمانت ، هم دَین و هم مدیون و طلبکار باید معیّن و مشخّص باشند. پس ، ضمانت کردن یکى از دو دین ، اگرچه طلبکار و بدهکار مشخص باشند، صحیح نیست ؛ زیرا دَین مشخص نشده است ؛ چنان که ضمانت کردن براى یکى از دو نفر طلبکار و یا یکى از دو بدهکار بدون تعیین ، موجب بطلان ضمانت است . 

      شرایط رجوع ضامن به مدیون

1 اگر کسى با اجازه بدهکار ضامن شود که بدهى اش را بدهد، مى تواند مقدارى را که ضامن شده از او مطالبه کند.
2 در ضمانت ، رضایت بدهکار شرط نیست و اگر کسى بدون اجازه بدهکار ضامن شود که بدهى او را بدهد، نمى تواند چیزى از او بگیرد.
3 اگر طلبکار طلب خود را به ضامن ببخشد، ضامن نمى تواند از بدهکار چیزى بگیرد، و اگر مقدارى از آن را ببخشد، نمى تواند آن مقدار را مطالبه کند. 

      انصراف از ضمانت

1 اگر انسان ، ضامن شود که بدهى کسى را بدهد، نمى تواند از ضمانت خود برگردد. 
2 هرگاه انسان در موقع ضمانت ، بتواند طلب طلبکار را بدهد؛ اگرچه پس از ضامن شدن فقیر شود، طلبکار نمى تواند ضمانت او را بر هم بزند و طلب خود را از بدهکار اوّل مطالبه نماید. همچنین است اگر در آن موقع نتواند طلب او را بدهد، ولى طلبکار بداند و به ضامن شدن او راضى شود. 
3 ضامن و طلبکار مى توانند شرط کنند که هر وقت بخواهند ضمانت را برهم بزنند. 

      احکام ضمانت

1 رجوع طلبکار به بدهکار پس از قبول ضمانتِ ضامن ، جایز نیست ، بلکه با اجراى ضمانت ، حق از گردن مدیون اصلى ساقط و بر گردن ضامن قرار مى گیرد و طلبکار مى تواند براى دریافت حق خود، به ضامن رجوع کند.
2 اگر طلبکار بخواهد از طلب خود صرف نظر کند، باید ضامن را تبرئه کند؛ زیرا دَین به واسطه ضمانت به او منتقل شده است . بنابراین ، تبرئه مدیونِ اصلى ، کارى لغو است . 
3 در ضمانتِ زنجیره اى ، اشکالى نیست ؛ مانند این که ضامن را شخصى سوم ضمانت کند و شخص سوم را شخص چهارم . در چنین ضمانتى ، طلبکار باید براى وصول طلب خود به آخرین ضامن رجوع کند و چنانچه بخواهد از طلب خود چشم بپوشد، باید آخرین ضامن را تبرئه کند. در غیر این صورت ، تبرئه ثمرى نخواهد داشت . 
4 پس از آن که ضمانت انجام گیرد، نفر سوم نمى تواند از نفر اوّل دوباره ضمانت کند؛ زیرا با ضمانت نفر دوم ، ذمّه نفر اوّل تبرئه شده است و دیگر دَینى برعهده ندارد تا ضمانت صحیح باشد. 
5 با انجام گرفتن ضمانت ، مالى که مدیون نزد طلبکار گرو گذاشته است ، خود به خود آزاد مى شود و بدهکار مى تواند آن را پس بگیرد.