با توجه به حرام بودن ربا در فقه اسلامی، مسئله ایجاد نظام بانکداری بدون ربا، از مهمترین دغدغههای اندیشمندان اسلامی بوده است. در راستای همین هدف، پس از پیروزی انقلاب اسلامی، قانون عملیات بانکداری بدون ربا تدوین و تصویب شد. با توجه به این قانون، بانکها برای کسب منابع مالی، دو نوع سپرده قرضالحسنه و سپردههای سرمایهگذاری را میپذیرند و به موجب فصل سوم همین قانون، بانکها تمام تسهیلات خود را از محل سپردههای دریافتی بر اساس روشهای مشارکت مدنی، مشارکت حقوقی، مضاربه، فروش اقساطی، اجاره به شرط تملیک، قرضالحسنه و خرید دین به کار میگیرند.
واژه بانک، اصطلاحی قدیمی است که ابتدا به نیمکت صرافان گفته میشد و به تدریج به مکانها و سازمانهایی که فعالیتهای صرافی را انجام میدادند، بانک میگفتند. آنگونه که از آثار تاریخی به دست میآید، بانکداری از معابد شروع شده است. قرنها پیش از میلاد مسیح، مردم یونان، روم، بابل و چین، اشیای قیمتی خود را به معابد میسپردند و حتی در شهرهای پرجمعیت، بخشی از ساختمان معابد به این کار اختصاص مییافت. صاحبان معابد، ابتدا این عمل را به قصد حفظ اموال از دستبرد انجام میدادند و گاهی نیز هدایای صاحبان اموال را میپذیرفتند. بعدها این کار شکل منظمی به خود گرفت و خدمت معبد شمرده شد. در این حالت، درصد معیّنی از ارزش اموال، به عنوان کارمزد حفاظت دریافت میشد. پس از مدتی، صاحبان معابد پی بردند این اموال دست نخورده میتواند به عنوان قرض در اختیار نیازمندان قرار گیرد. روحانیان معابد با این کار، هم نیاز نیازمندان و سرمایه کارگزاران اقتصادی را برآورده میکردند و هم درآمدی برای معبد به دست میآوردند. آنها معتقد بودند به این ترتیب، هم به خدا و هم به خلق خدا کمک میکنند.
شاید بتوان گفت بانکداری از معابد شروع شد. آنها با دریافت کارمزدِ حفظ امانتهای قیمتی مردم، سود قابل توجهی به دست میآوردند. این مطلب، حس رقابت برخی افراد را برانگیخت و در اندک زمان، مؤسسههای خصوصی برای جذب سپردههای مردم راهاندازی شد. به تدریج، این مؤسسهها فعالیتهای خود را به نقل و انتقال وجوه در داخل و خرید و فروش انواع پولهای خارجی و ایجاد اسناد اعتباری گسترش دادند و در نتیجه، نخستین بانکهای خصوصی تشکیل شد. این بانکها از مردم برای حفظ و نگهداری سپردههایشان چیزی دریافت نمیکردند و حتی چند درصد پاداش نیز به آنها میپرداختند. همین امر موجب روی آوردن مردم از معابد به سوی بانکهای خصوصی شد.
در قرآن کریم درباره مخالفت و پرهیز از ربا، شدتی به کار رفته که کمتر در فروع دین پیشینه دارد. در اسلام، عدالتخواهی و ستمستیزی، اصلی انکارناپذیر است. عدالت، معیاری کلی است که اسلامی بودن بیشتر فعالیتهای اقتصادی را میتوان با آن ارزیابی کرد. رباخواری با این اصل در تضاد است و به همین دلیل، اسلام آن را تحریم کرده است. قرض ربوی، استثمار انسان و تضییع حقوق افراد فقیر از سوی ثروتمندان است. در آیات 273 تا 280 سوره بقره، خداوند پس از بیان حرمت ربا و ویژگیهای روحی رباخواران و ذکر آثار آن، مؤمنان را از رباخواری برحذر میدارد و آنها را از پیآمدهای رباخواری که اعلان جنگ با خدا و پیامبر است، آگاه میسازد. در نهایت، علت حرمت ربا را که همان ستم است، بیان میکند: «اگر از این کار زشت (رباخواری) دست بردارید، اصل مال شما متعلق به خودتان است. در این صورت، نه به واسطه گرفتن اضافه ستم کردهاید و نه به دلیل نگرفتن اصل سرمایه ستم دیدهاید».
جوامع اولیه اسلامی، ابزارها و نهادهای مالی را با رعایت اصول شرعی به وجود آوردند و آنها را توسعه دادند. با قدرت گرفتن کشورهای اروپایی، کشورهای مسلمان به صورت مستقیم و غیرمستقیم تحت نفوذ غرب درآمدند و قواعد و هنجارهای اسلامی در زمینه مسائل اقتصادی به مدت چهارصدسال متروک ماند.
از اوایل قرن بیستم و با نهادینه شدن بانک در نظامهای اقتصادی، عدهای از دانشمندان مسلمان کوشیدند مشکل ربایی بودن بانکهای سنتی را حل کنند. در میان اندیشمندان شیعه و سنی، از نخستین افرادی که در این باره به تحقیق پرداختهاند، میتوان از شهید سیدمحمدباقر صدر، شهید بهشتی، شهید مطهری، قریشی، اقبال، محسن خان و عارف نام برد.
نخستین و قدیمترین بانکی که براساس اصل حذف بهره تأسیس شد، بانک پسانداز مایتگامت مصر در اوایل دهه 1960 بود. پس از آن، بانکهایی به همین صورت در کویت، امارات، اردن، سودان، و پاکستان تأسیس شد.
در بانکداری سنتی، مهمترین اهداف عملیات بانکی را میتوان مدیریت نظام پولی کشور، رونق مبادلات، تجهیز سپردههای مردم و تخصیص بهینه آنها در جهتهای مناسب دانست. اهداف نظام بانکی در قانون بانکداری بدون ربا نیز چنین است: «استقرار نظام پولی و اعتباری بر مبنای حق و عدل، بهمنظور تنظیم گردش صحیح پول و اعتبار در جهت سلامت و رشد اقتصاد کشور؛ فعالیت در جهت تحقق اهداف و سیاستها و برنامههای اقتصادی دولت جمهوری اسلامی ایران؛ تسهیل در امور پرداختها و دریافتها و مبادلات و معادلات و دیگر خدماتی که به موجب قانون بهعهده بانک گذاشته میشود».
اگرچه از زمان تأسیس بانکداری اسلامی عمر چندانی نمیگذرد، در مدت عملکرد خود موفق بوده است. روزنامه وال استریت ژورنال با تیراژ شش میلیون نسخه در روز نوشت: «بحران بانکی امریکا با گرایش به نظام بانکی اسلامی قابل حل است.» نویسنده این مقاله میافزاید: «در نظام بانکداری اسلامی، به جای اینکه بانکها بر اساس یک نرخ بهره ثابت به شخص سرمایهگذار پول پرداخت کنند، وامدهنده و وامگیرنده طبق یک قرارداد رسمی موافقت میکنند چگونه ضرر یا منفعت ناشی از سرمایهگذاری در پروژه مورد نظر را بین خود تقسیم کنند.» او در ادامه، عوامل مثبت نظام بانکداری اسلامی را با عوامل منفی بانکداری غربی مقایسه میکند و مینویسد: «چنانچه امور بانکداری بینالمللی و بانکهای داخلی امریکا، به ویژه در امر وام دادن براساس نظام بانکداری اسلامی عمل کرده بودند، بحران بدهیهای بینالمللی و بحران مؤسسات بانکهای داخلی امریکا، معروف به بحران مؤسسات پسانداز و وام روی نمیداد».
حفظ قدرت اقتصادی هر جامعه در آینده، در گرو سرمایهگذاری امروز است. در ادبیات اقتصادی، سرمایهگذاری، موتور محرک توسعه اقتصادی دانسته میشود و در همه نظامهای اقتصادی جایگاه ویژهای دارد. سرمایهگذاری، از مباحثی است که در آیات و روایات بازتاب یافته است. برای نمونه خداوند میفرماید: «خداوند، شما را از خاک آفرید و بر آباد ساختن زمین گماشت.» بر اساس این آیه، آبادانی زمین به عنوان یک مسئولیت از انسان خواسته شده و مقدمه هر آبادانی، سرمایهگذاری است.
احادیث فراوانی نیز در نکوهش راکد گذاشتن اموال و تشویق مردم به سرمایهگذاری بیان شده است. امام صادق علیهالسلام میفرماید: «بدترین چیزی که شخص به جای میگذارد، مال راکد است.» راوی میپرسد که با آن مال چه کنند؟ و حضرت پاسخ میدهد: «آن را در ساختن ساختمان، باغ یا خانه سرمایهگذاری کند».
یکی از اهداف کلان نظام اقتصادی اسلام، عدالت و رشد اقتصادی است. به همین دلیل، بانک به عنوان مؤسسهای اقتصادی که در ساختار اقتصادی جامعه نقش کلیدی دارد، دارای اهمیت فراوان است؛ زیرا سرمایههای راکد را در اختیار مؤسسههای اقتصادی قرار میدهد.
از این روست که در ماده یک قانون عملیات بانکداری بدون ربا آمده است: نظام بانکی کشور، ملزم به استقرار نظام پولی ـ اعتباری بر مبنای حق و عدل برای تنظیم گردش صحیح پول و اعتبار در راه سلامت و رشد اقتصاد کشور است.
برگرفته از :»» حوزه دات نت
پدیدآورنده:طیبه چراغی
سلام هم زبان
ممنون از مقالات واسه تحقیقم کلی به دردم خورد
علیک السلام دوستم
امیدوارم همیشه ازآن مستفید شوید.